Militarny szlak Odry

Odra płynąca z Sudetów do Bałtyku od wieków stanowiła naturalną przeszkodę dla wojsk poruszających się przez Europę Środkową, w związku z czym dla każdej armii była barierą operacyjną a zarazem linią obrony przed nacierającymi wojskami. Każda epoka charakteryzowała się innymi formami militarnymi pozostawiając po sobie obiekty czy artefakty na powierzchni ziemi, które możemy teraz odwiedzać zgłębiając wiedzę na ich temat.

Scenariusz wycieczki

Odkrywanie pozostałości obiektów i elementów militarnego znaczenia rzeki Odry proponujemy połączyć z lokalnymi aktywnościami i destynacjami turystycznymi w pobliżu ścieżek historyczno-militarnych . Przygotowany scenariusz takiej wycieczki oparty o lokalne usługi i produkty turystyczne najlepiej przybliży nam postrzeganie rzeki  Odry jako naturalnej granicy i jej roli obronnej.

Pobierz scenariusz – ofertę

 

Epoka starożytna przemawia do nas wystającymi pniami żużlowymi po wytopie żelaza do produkcji broni

Pierwszymi wzmiankami o militarnym wykorzystaniu rzeki znajdujemy w małej żelaznej wsi Tarchalice, znajdującej się na trasie prawobrzeżnego Szlaku Odry . Jednakże ślady pozostawione po dymarkach świadczą raczej o miejscu produkcji żelaza z rudy darniowej datowane na II w pne.  W okresie kultury przeworskiej powstawały piece dymarskie w których wytapiano żelazo do produkcji uzbrojenia na wojnę z Cesarstwem Rzymskim, świadczą o tym pozostawione nad brzegiem starorzecza odsłonięte kotlinki a w nich pnie żużlowe, pozostałe po wytopie żelaza.

Pnie żużlowe po dymarkach - Tarchalice

Pnie żużlowe po piecach dymarskich w Tarchalicach

Tarchalice – dymarki nad starorzeczem na pierwszym planie. Proces wytopu żelaza różnił się od znanego obecnie, a mianowicie przebiegał w drodze redukcji bezpośredniej, w trakcie której w urządzeniu piecowym powstał od razu kowalny metal bez przechodzenie przez fazę płynnej surówki

Dymarki w Tarchalicach

Gdzie jeszcze były Dymarki ?

Takich miejsc jest nad Odrą dużo więcej jak choćby w okolicach Brzegu Dolnego, Budkowa itd. okazuje się że decydujący wpływ na ich lokalizację miał zarówno dostęp do rudy darniowej ale również do zasobów wody odgrywających ważną rolę na zakończenie procesu metalurgicznego polegającego na spektakularnym zalaniu pieca dymarskiego.

Tarchalice z lotu ptaka w tle Odra a na pierwszym planie zaznaczone miejsce z pniami żużlowymi

Drugiego tak dobrze wyeksponowanego miejsca z dymarkami nie ma nad Odrą

Fortyfikacje

Na odcinku od Głogowa aż po Wrocław istniały jedynie dwie twierdze.

Twierdza Głogów

Początki nowożytnych obwarowań miejskich w Głogowie datowane są na okres wojny trzydziestoletniej. Do tego czasu miasto bronione było przez podwójny pas murów miejskich, z szeroką suchą fosą. Miało 4 bramy i 3 furty. Przed murami znajdowały się obszerne przedmieścia. Już w 1620 roku poczyniono pierwsze próby wzmocnienia murów miejskich. W 1627 roku przed zamkiem wzniesiono kilka szańców, a przed Odrą, za mostem koło Serbów, wzniesiono nową redutę.

Obwód główny posiadał 6 bastionów o narysie regularnym, trzy mocno zdeformowane, z czego dwa przylegające do Odry miały narys kleszczowy. Pośrodku frontu odrzańskiego znajdował się kolejny, bardzo spłaszczony bastion. Spośród bastionów miasta aż 6 posiadało nadszańce. Twierdza w 1741 r. miała tylko jeden rawelin, między bastionami Dominikańskim i Lwim, za to zaopatrzona była w pełną drogę krytą z niewielkimi przeważnie placami broni, zarówno w narożnikach cofniętych, jak i w tych wysuniętych przed bastionami. Kolejne prace przeprowadzono tu dopiero po zdobyciu miasta przez Prusy. W 1742 roku wzniesiono nowe pasmo dzieł zewnętrznych, zaprojektowane przez płk Corneliusa von Walravego. Składało się ono z rawelinów przed każdą kurtyną i z przeciwstraży przed każdym z bastionów, tworzących wspólnie nowy, silny obwód obronny. W latach 1745-47 ten pas umocnień został ponownie przebudowany. Uzupełnieniem obrony były powstałe pod tymi dziełami korytarze kontrminerskie, wzniesione w latach 1751-1752. W latach 1745-49 wzniesiono przed wschodnim frontem umocnień miejskich silne, wysunięte dzieło obronne – Fort Gwiazda. Kolejne modernizacje twierdzy miały miejsce po zakończeniu wojny siedmioletniej. W latach 1775-1777 wykonano odzienie murowe przeciwskarpy fosy na odcinku od Bramy Wrocławskiej aż do Bramy Pruskiej (dawna Polska), przekształcono narys niektórych dzieł obronnych między Bastionem Zamkowym a rawelinem przed Bramą Wrocławską, wzniesiono magazyny prochowe i wartownie w rawelinach oraz podwyższono niektóre, za nisko osadzone dzieła obronne. W tym czasie wzniesiono poza tym dwie duże kazamaty mieszkalne w wale między bastionami Dominikańskim, Lwim i Sebastiańskim10. Kolejne istotne zmiany miały miejsce dopiero w XIX wieku. W 1818 roku na zachód od wałów Głogowa, na Wzgórzu Szubienicznym wzniesiono murowany blokhauz służący w czasie pokoju jako magazyn prochu. W latach 1834-35 obiekt ten został otoczony ziemnym szańcem. Od lat trzydziestych do połowy pięćdziesiątych XIX wieku prowadzono intensywną modernizację głównego obwodu umocnień. W 1835 rozpoczęto przebudowę wału głównego, a w 1839 – rawelinów i przeciwstraży, zakończoną dopiero w 1852 roku. Polegała na zmianie profili dzieł obronnych, poprawianiu podjazdów, wykonywaniu w każdej kurtynie potern prowadzących do fosy, naprawie chodników przeciwminowych, budowie kwadratowych śródszańców na dziedzińcach rawelinów. Na drodze krytej zbudowano kilka murowanych redit. Przebudowie ulegały również bramy miejskie, w 1838 roku zburzono starą Bramę Pruską i na jej miejscu wzniesiono nową. W 1847 roku wzniesiono na zachód od umocnień miejskich kolejne dzieło wysunięte – Szaniec Brzostowski. W końcu, w 1866 roku w czasie mobilizacji twierdzy przed wojną z Austrią, wzniesiono kolejne dzieło – Fort Wiązowy (Rüsterfort). Było to ziemne dzieło obronne w formie lunety, z czterema skazamatowanymi trawersami na wałach oraz dwoma murowanymi schronami na dziedzińcu. W ramach przebudowy mobilizacyjnej wzniesiono również na wale głównym liczne skazamatowane trawersy mieszczące instalacje służące fabrykacji amunicji (napełnialnie nabojów, składy pocisków i zapalników)11.Zasadnicza przebudowa miała miejsce po rozszerzeniu na wschód obszaru miasta. Petycje do wyższych władz cywilnych i wojskowych słane były z Głogowa już od 1843 roku. Cel osiągnięto dopiero w 1873 roku. Wówczas pozwolono na usunięcie części fortyfikacji oraz na budowę na ich miejscu zabudowy cywilnej. Nie oznaczało to jednak likwi-dacji obwodu głównego, a jedynie jego poszerzenie. W latach 1875-79 zlikwidowano trzy wschodnie bastiony, a nowy wał poprowadzono linią prostą między Bastionem Anielskim a Fortem Gwiazda. W wał wbudowano skazamatowane trawersy. Dla celów komunikacyjnych wzniesiono w grudniu 1876 roku nową czteroprzelotową Bramę Wrocławską, z kazamatami po jej obu stronach. Ta długa na ponad 400 metrów kurtyna chroniona była ogniem z nowej baterii flankującej Fortu Gwiazda, a także kolejnej baterii, ulokowanej w niewielkim załomie pośrodku kurtyny.

 

Ostatnie prace przy fortyfikacjach miały miejsce w 1881 roku, kiedy to zaczęto przebudowę Fortu Wiązowego do postaci dzieła stałego. Prac tych jednak nie zakończono.

Pierwsze wyburzenia dzieł fortecznych miały miejsce już po 1886 roku, kiedy to zdecydowano o redukcji funkcji twierdzy głogowskiej. Skutkowało to likwidacją fortu szubienicznego oraz rawelinu i narożnika Dominikańskiego. Dalsza redukcja twierdzy nastąpiła w 1900 roku, kiedy to na mocy rozkazu cesarskiego postanowiono, że fortyfikacje Głogowa mają ograniczać się do osłony przepraw na Odrze. W końcu 22 marca 1903 cesarz Prus Wilhelm II wydał rozkaz likwidacji obwarowań miejskich (z wyjątkiem Fortu Gwiazda) oraz Szańca Brzostowskiego12. Do dnia dzisiejszego z obwarowań miejskich zachowały się dwa bastiony (Sebastiana i Leopolda), trzy fragmenty kurtyn oraz odcinek fosy przed nimi biegnący, wraz z przeciwskarpą oraz jednym ramieniem korytarzy kontrminerskich. Zachował się również, przekształcony na park przedstok (glacis) przed dawną drogą krytą obwarowań miejskich, a także dwa blokhauzy broniące placów broni. Najlepiej zachowanym elementem jest Fort Gwiazda, z kazamatą dla załogi, wałem, kilkoma poternami, dwoma skazamatowanym trawersami, odcinkiem drogi krytej, kaponierą oraz baterią flankową służącą do ostrzału linii kolejowej.

Fortyfikacje Ścinawy

ze Ścinawą są fortyfikacje mostu drogowego z początku XX wieku. Pierwsze wzmianki o potrzebie zabezpieczenia najważniejszych przepraw mostowych na Odrze pojawiły się w memoriale szefa Sztabu Generalnego z 14.12.1899 roku. W odniesieniu do Ścinawy początkowo (w 1900 roku) proponowano wyłącznie wzniesienie komór minowych w jednym z filarów mostu drogowego, później również zabezpieczenie go za pomocą dwóch blokhauzów. Ostatecznie, w latach 1901-1904, wzniesiono dwa murowane blokhauzy na moście drogowym, wspomnianą komorę minową, a także wzniesienie zapór z krat fortecznych, zabezpieczających podejście do obu mostów, drogowego i kolejowego.

Obecnie ciekawostką Ścinawy jest udostępniony dla turystów czołg posadowiony na ogromnym parkingu w formie statku, który został przeniesiony z postumentu znajdującego się na rynku, a który zasłużył się przy odbijaniu Ścinawy z rąk Niemieckich okupantów.

Linia Środkowej Odry – „Oderstellung”

to zespół ponad 650 schronów (bojowych, obserwacyjnych lub biernych) utworzony w latach 1928–1939 wzdłuż lewego brzegu Odry, na długości od Wrocławia po Krosno Odrzańskie. Umocnienia zabezpieczały tereny Dolnego Śląska i stanowiły główną linię obrony III Rzeszy przed atakiem ze wschodu (rzeka była oczywiście dodatkową, naturalną barierą). W czasie II wojny światowej miały zatrzymać ofensywę Armii Czerwonej idącej na zachód. Jak doskonale wiemy, linia dość szybko została przełamana.

Około 1927 r. rozpoczęto intensywne prace badawcze i studia terenowe. W 1928 r., po przeprowadzonym rozpoznaniu, zapadła decyzja dotycząca wybudowania linii umocnień nad Odrą, której pierwotna nazwa brzmiała: Festungsdienstelle-Breslau. Miała to być, obok Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego i Wału Pomorskiego jedną z głównych linii umocnień. Według początkowych planów Festungsdienstelle-Breslau miała się składać z około 780 obiektów. Miała ona chronić południowe obszary Niemiec przed ewentualnym atakiem polskich wojsk, nacierających w kierunku Wrocław – Wałbrzych, a także osłaniać koncentrację własnych wojsk.- cytat z Glogopedii

Budowano żelbetowe schrony bojowe i bierne w odległości około 10 – 50 m od rzeki. Były one sytuowane w różny sposób: przed wałem, na wale i za wałem przeciwpowodziowym, w odległości około 150 m od siebie. Doskonale się uzupełniały, w taki sposób żeby nie było martwych pól, po za linią strzału co doskonale odzwierciedla poniższa mapka z zaznaczonymi strzałkami  liniami ostrzału.

Część mapy ze schronami i zaznaczoną linią ostrzału

Grubość ścian zewnętrznych i stropodachu wynosiła średnio 1 metr. Schrony bojowe były wyposażone w różnego typu płyty pancerne, dzwony obserwacyjne oraz w półkopuły. Obiekty były uzbrojone w ckm-y i rkm-y. Wszystkie schrony były połączone ze sobą gęstą siecią okopów.

Ogromna większość schronów została wysadzona i zniszczona przez Rosjan w 1945 roku oraz później, w latach 50., przez wojska polskie. Niektóre obiekty, które zachowały się w całości, były zasypywane, m.in. podczas budowy i naprawy wałów przeciwpowodziowych. Na obszarze Krainy Łęgów Odrzańskich większość obiektów to malownicze resztki betonu, gruzu i prętów zbrojeniowych, zdarzają się jednak perełki, czyli zachowane do dzisiaj całe umocnienia.

Most na Odrze w Ścinawie

Ścieżka militarna

MAPA ŚCIEŻKI

Świadkami tamtych czasów w Ścinawie są nieliczne ale niezniszczone schrony i bunkry o numerach   193, 194, 195, 197, które wraz z dwoma murowanymi blokhauzami na moście drogowym i stanowiskiem strzelniczym w podpiwniczeniu budynku gospodarczego pełniącego onegdaj funkcję postojową dla koni stanowią część linii obronnej “Oderstellung” (pozycja Odry ). Na bazie tych obiektów miejscowa grupa rekonstrukcyjna oczyściła z mułu i śmieci ich wnętrza wraz ze strefami  wejściowymi i wytyczyła lokalną ścieżkę militarną

Schron na cyplu – Oderstellung

Na trasie ścieżki zajrzymy do jej wnętrza schronów, w których dowiemy się o ich różnorodnych funkcjach i ciekawostkach z życia i obcowania żołnierzy w schronie. Zajrzymy do schronu obserwacyjnego z kopułą, i dowiemy się o tym jakie rozwiązania zastosowano by 12 osób personelu mogło spać i funkcjonować.

widok środka schronu, kopuła obserwacyjna z zachowanym siedziskiem

Kopuła schronu nr 197 od środka

Kolejne kroki kierujemy do schronu nr 195 usytuowanego za filarem mostu, usytuowanego na ukos. Na pierwszy rzut oka widać różnicę w funkcji w stosunku do poprzedniego schronu. w postaci okienka i pozycji strzelniczej.

Wnętrze schronu 195 –

Inne ciekawe miejsce z zachowanymi schronami Oderstellung (Pozycja Odry)

Szczególnie warto odwiedzić cypel na północ od miejscowości Wojszyn (gmina Pęcław). Zachowały się tam w całości aż trzy bunkry, na mapach oznaczone numerami 397, 398 i 399. Zwłaszcza najobszerniejszy obiekt nr 397 (współrzędne geograficzne: N 51° 40.369′ E 16° 10.654′) robi wrażenie – na jego ścianach wciąż są doskonale widoczne niemieckie napisy. Do wojszyńskich schronów można bez większego problemu dojechać rowerem. Natomiast turyści zmotoryzowani mogą zostawić auto przy budynku przepompowni lub przy parku linowym z wiatą rekreacyjną i dalej ruszyć pieszo.